Kaniewski Ksawery Jan (1805–1867), malarz, miniaturzysta i litograf, pedagog i konserwator obrazów. Ur. 10 VIII w Krasiłowie w pow. starokonstantynowskim na Podolu, był synem Ksawerego. Wstępne nauki odebrał w Teofilpolu. Malarstwa uczył się w Liceum Krzemienieckim u J. Pitschmanna; w r. 1827 uzyskał tu stanowisko adiunkta. W t. r. przyznano mu stypendium Liceum (z funduszu Platera); wyjechał do Petersburga, gdzie wstąpił jako wolny słuchacz do Akademii Sztuk Pięknych. W l. 1828 i 1829 uzyskał srebrne medale za rysunki; złotym medalem nagrodzono kompozycję Aleksander Wielki i jego lekarz Filip, pokazaną na wystawie akademickiej 1830 r. wraz z kilkoma portretami i kopią z P. Rubensa. W r. 1833 zakończył studia z tytułem «wolnego artysty». W Rosji zajmował się też litografią (m. in. Młodzi Kątscy koncertują przed carem, 1829). Latem 1833 r. odwiedził Krzemieniec, gdzie malował miniatury. Następnie, jako stypendysta rządowy, wyjechał za granicę. W drodze do Rzymu zatrzymał się 2 miesiące w Dreźnie (gdzie malował własne prace i kopiował Tycjana), następnie przejeżdżał przez Wiedeń, Bolonię i Florencję. Od 7 XI 1833 r. przebywał w Rzymie. Zyskał tu znaczną sławę portrecisty, której ukoronowaniem jest malowany w r. 1836 obraz Msza papieska. Jest to portret zbiorowy przedstawiający Grzegorza XVI odprawiającego w asyście kardynałów mszę u Św. Piotra (Leningrad, Muz. Rosyjskie; parokrotnie powtórzył portret papieża; litografował Danesi 1841; jeden egzemplarz portretu znajduje się w kościele parafialnym w Niemojkach k. Warszawy). Papież odznaczył artystę «Złota Ostrogą». Poza tym K. portretował m. in. w. ks. Michała Mikołajewicza (rytował Jordan 1837), gen. Moerdera, J. Słowackiego (1836), M. Czajkowskiego (1842), A. Potockiego (1842). Głośny jest jego obraz Portret Lady Seymour. W r. 1837 wystawił K. obraz przedstawiający głowę Turka i akwarelę Dzieci ks. Borghese. Wykonał ogromne kopie z fresków Rafaela, m. in. Oblężenie Rzymu przez Atyllę (1840, wystawione w Petersburgu w 1842), kopiował Madonnę di Foligno Rafaela (1835, wystawiona w Petersburgu w 1836; obie kopie w Muz. Narod. w W.). Z nielicznych kompozycji oryginalnych wymienić można Toaletę ranną Rzymianki i Chrystusa wskrzeszającego syna wdowy z Naim.
Na jesieni 1842 r. wrócił K. do Petersburga. W listopadzie Akademia Sztuk Pięknych przyznała mu tytuł swego współpracownika i zezwoliła na ubieganie się o stopień akademika w zakresie malarstwa historycznego. Za podstawę służyć miała kompozycja Samson i Dalila, rozpoczęta jeszcze we Włoszech (Muz. Narod. w Warszawie; w tymże zbiorze szkic obrazu datowany 1844 i autoportret z nieukończonym obrazem na sztalugach). Próba przebiegła niepomyślnie; w r. 1845 powtórzył ją K., tym razem w zakresie portretu, na podstawie wizerunku ks. J. Paskiewicza (Leningrad, zbiory Akademii Sztuk Pięknych). Dn. 13 XI 1845 r. powołano K-ego na członka Akademii. Wówczas przeniósł się do Warszawy, gdzie, po śmierci A. Kokulara, objął w r. 1846 katedrę rysunku i malarstwa figuralnego w Szkole Sztuk Pięknych. Już w r. 1845 zaprezentował się stolicy wszechstronnie: kopią z Rafaela (Spotkanie Atylli z Leonem I), portretem Paskiewicza, popiersiem Dalili (powtórzeniem z Samsona i Dalili). Łącząc skrajny lojalizm wobec władz rosyjskich z dużą rzutkością, rozwinął K. w Warszawie wielokierunkową i b. żywą działalność. Najprzód jako pedagog, początkowo profesor, czasem zastępujący dyrektora, po śmierci Wołkowa, od r. 1859 sam stanął na czele szkoły i kierował nią aż do zamknięcia po powstaniu styczniowym. Jako jedyny z wykładowców protokoły podpisywał po rosyjsku. W r. 1865 wysłano go za granicę celem zapoznania się z organizacją szkolnictwa artystycznego. Po powrocie zorganizował i w l. 1865–7 kierował Klasą Rysunkową. Na uczniów większego wpływu nie wywarł. K., jak i jego następca C. Lachnicki, «byli to przecież ludzie o ciasnych poglądach, zacofańcy, o żadnym postępie w sztuce nie myślący» (Masłowski). Jednak K. «lubiany był przez uczniów dla miłego obejścia, wyrozumiałości i dobrego charakteru» (Gerson). Położył też zasługi organizacyjne, ułatwione jego poważnymi wpływami u władz. Należał do współorganizatorów Wystawy Krajowej w r. 1858, a przede wszystkim Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (1860), którego zatwierdzenie ułatwił i do śmierci pozostał w jego władzach. W r. 1851 sporządził katalog obrazów w galerii łazienkowskiej (rkp. w Bibl. 1S PAN nr 287).
Jako malarz wybijał się K. swoją ogromną produkcją portretową, wśród której liczne obrazy przedstawiały członków domu cesarskiego (m. in. w związku z przygotowywaną w 1850 kompozycją Paskiewicz otrzymuje buławę z rąk cara) i dygnitarzy Król. Pol., np. min. I. Turkułła. Poza tym portretował m. in. Deotymę (1853), J. I. Kraszewskiego, J. Korzeniowskiego, H. Rzewuskiego, Mniewskich (1849), D. Potocką, M. Szymanowską, L. Rastawiecką (1851), L. Swieykowskiego, Rudnickich i wielokrotnie siebie. Wykonana w r. 1865 i ciesząca się. rozgłosem wielka kompozycja Pius IX na Monte Pincio zawierała portret zbiorowy rodziny dra J. Mianowskiego. Do katedry warszawskiej dostarczył portretów nagrobkowych P. Woronicza (1853) oraz Dekertów, prezydenta i bpa (1863). Wizerunki stanowią najważniejszą część jego dorobku, wykazując b. dobrze opanowany rysunek i technikę, ścisłą wierność rysów, brak maniery w pozach, wyrazie i rekwizytach. Mniejszą wartość przedstawiają eklektyczne obrazy kościelne: Chrystus w Ogrójcu (dawniej w Instytucie Maryjnym w Warszawie), Św. Piotr i Paweł (1862, w Częstochowie), Św. Antoni (Suwałki), Zwiastowanie (1862), Archanioł Uriel (1863). Surowo osądził K-ego J. I. Kraszewski („Rachunki. Z r. 1867”) pisząc: «Talent był niewielkiej siły, a potrzeby życia, chęć wydźwignięcia się przez stosunki społeczne, spętały go i zwichnęły… Mniej na pędzel rachował, niż na spłaszczenia, którym zawdzięczał wszystko».
K. zajmował się także konserwacją obrazów. Uczestniczył wielokrotnie w wystawach warszawskich, z rzadka obsyłał ekspozycje w Krakowie i Poznaniu. W r. 1861 odznaczony został Orderem św. Stanisława II kl. Zmarł 13 IV 1867 r. w Warszawie; ledwie w miesiąc po śmierci sprzedano z licytacji jego spuściznę.
Podob.: liczne autoportrety, kilka fotografii. Litografia M. Fajansa 1850, humorystyczny portret w H. Pillatiego „Turnieju artystów” 1853 (zaginiony, reprod. u Kozakiewicza i Ryszkiewicza, jak niżej); – Grajewski, Bibliografia ilustracyj; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; Russ. biogr. slovar’, VIII; Krótkie wzmianki o nieżyjących malarzach polskich na wystawie retrospektywnej…, W. 1898; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Szymanowski W., 300 portretów zasłużonych w narodzie Polaków i Polek, W. 1860; Antoniewicz Bołoz J., Katalog Wystawy Sztuki Polskiej od roku 1764–1886, Lw. 1894; Bachowski W., Treter M., Wystawa miniatur i sylwetek, Lw. 1912; Buczkowski K., Przeorska-Exnerowa Z., Wystawa miniatur, Kr. 1939; Grońska M., Ochońska M., Zbiory Pawlikowskich, Wr. 1960; [Husarski W.], 150 lat malarstwa polskiego w szkicach, W. 1918; [Kraszewski J. I.], Catalogue d’une collection iconographique polonaise, Dresde 1865; [Piątkowski H.], Katalog zbiorów Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie, W. 1925; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX w., W. 1962; Wystawa I 40-lecia Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, W. 1939; Wystawa „Portret polski” Tow. Zachęty Sztuk Pięknych, W. 1925; – Adamczyk J., Przewodnik ilustrowany po Jasnej Górze, Częstochowa 1903 s. 126; Alpatov M., Aleks. A. Ivanov, Moskva 1956 II 17; Fleszarowa R., Kołodziejczyk J., Przewodnik po Warszawie, W. 1938 s. 79, 80, 82; Gerson W., Jednodniówka, pamięci profesorów i kolegów b. Szkoły Sztuk Pięknych, W. 1897 s. 4, 5, 9, 10; Gorzkowski M., O artystycznych czynnościach J. Matejki, Kr. 1882 s. 9, 10, 24; Kondakov S. N., Jubilejnyj spravočnik Imp. Akademii Chudožestv, [Pet. 1914] II 85; Kozakiewicz S., Malarstwo warszawskie w latach 1815–1850, „Roczn. Muz. Narod. Warsz.” T. 6: 1962; tenże, Warszawskie wystawy sztuk pięknych, Wr. 1952; Kozakiewicz S., Ryszkiewicz A., Warszawska „cyganeria” malarska, Wr. 1955; Lachowicz S. A., P. Xawery Kaniewski – ostatnie jego prace, „Tyg. Petersburski” 1843 nr 37 s. 228–9; Masłowski M., Stanisław Masłowski, Wr. 1957; Michałowski P., Malarstwo polskiego realizmu mieszczańskiego, P. 1951; Moszoro E., Życie artystyczne w świetle prasy warszawskiej, Wr. 1962; Mycielski J., 100 lat dziejów malarstwa w Polsce, Kr. 1897 s. 279–81; Neradovskij P. I., Akvareli i rysunki A. A. Ivanova, Leningrad 1928 s. 239, 241; Petrov P. N., Sbornik materialov dlja istorii Imp. S.-Peterburgskoj Akademii Chudožestv, S.-Pet. 1866 II, III + A. E. Jundolov, Ukazatel’; Piątkowski H., Album sztuki polskiej, W. 1901; Pług-Pietkiewicz K., Deotyma, W. 1900; Puciata-Pawłowska J., Dzieje Miejskiej Szkoły Sztuk Zdobniczych i Malarstwa, W. 1939; Ryszkiewicz A., Początki handlu obrazami, Wr. 1953; Solski T., Zembatówna M., A. Grabowskiego „Rękorysy Polaków”, „Ze Skarbca Kultury” 1952 nr 1; – Kowalski F., Wspomnienia 1819–1823, Kijów 1912 s. 104, 113, 114; Kraszewski J. I., Rachunki. Z r. 1867, P. 1868 cz. 2 s. 436–40; Makowski S., Sudolski Z., W kręgu bliskich poety, W. 1960; Morawski S., W Peterburku, P. 1927 s. 53, 57, 352; – „Chudožestvennaja Gazeta” 1837 s. 133, 1840 nr 1 s. 3, 1841 nr 4 s. 7; „Gaz. Warsz.” 1851 nr 142, 1855 nr 74 dod.; „Kłosy” 1889 s. 345; „Kur. Warsz.” 1865 nr 105, 1866 nr 77, 1867 nr 18, 86, 89, 117, 1883 nr 77 b; „Literaturnaja Gazeta” 1844 nr 43 s. 721; „Pam. Sztuk Pięknych” 1850/54 s. 35, 171, 1855 s. 39, 40; „Przegl. Wpol.” 1867 s. 177, 178; „Rozmaitości” (Lw.) 1835 nr 11 s. 87, nr 35 s. 380, 1841 nr 52 s. 420; „Severnaja Pčela” 1843 nr 95 s. 278, 1845 nr 100 s. 398; „Starye Gody” 1908 dod. s. 56; „Tyg. Illustr.” 1862 t. 2 s. 28, 1863 t. 2 s. 377, 1867 t. 1 s. 79, 193, 1870 t. 1 s. 122, 1909 t. 2 s. 1016, 1051; „Tyg. Petersburski” 1835 nr 9 s. 54; „Ziemia” 1912 s. 86–7; – Arch. PAN w W.: Teki Z. Batowskiego; B. IS PAN: rkp. 287, 659; B. Narod.: Dział grafiki, Album A. Gościmskiej; Centralnyj Gosudarstvennyj Istoričeskij Archiv v Leningrade: f. 789 op. I d. 699 karta 3; – Wiercińska J., Tow. Zach. Sztuk Pięknych (rkp.).
Andrzej Ryszkiewicz